headerphoto

Хэн нэгний хийрхэл яриагаар утга зохиолын хөгжил тодорхойлогдохгүй

/Хэл бичгийн ухааны доктор \Ph D\ профессор/ Д.Цэвээндорж
Монголд зохиолчдын байгууллага үүсээд 80 жил болох гэж байна. Энэ хугацаанд хөөрхий “муу” зохиолчид сайн муу их л зүйлийг үзэж туулсан ч үе үеийн бичгийн мэргэд, өвөг дээдсээ харааж зүхсэн, баалж муулсан цөвүүн цагийг бидний үе үзсэн нь эрин цагийн томоос том эмгэнэл байсан юм Учир нь Данзанравжаа, Их Нацагдорж, Явуу, М.Цэдэндорж тэргүүтнийг үл тоомсорлон “хүүхдийн сэтгэлгээ” хэмээн онолдож нүүр өөд нь нулимсан “хүү” өнөөдөр өөрийгөө Монголын “шилдэг зохиолч” гэж батлахыг санаархан ичих ч үгүй бусдаар дэмжүүлж “төрийн шагнал”-д дэвшсэн нь гайхмаар хачирхмаар зүйл шүү (С.Энхбаяр. Оюун санааны амьдрал дахь синкретизмийн шинэ үе буюу ПАюурзаны метароманууд гэх мэт). Бидний хувьд нэг ёсондоо ахмад үеийнхний өмнөөс “ичиж үхэх” гэж байна гэсэн үг юм. Гэсэн атлаа энэ төөрөгдлөө булзааруулах гэж Өдрийн сонины 2008 оны 03.21-ний өдрийн №067 (2831) дугаарт “Би бол Нацагдорж, Явуухулан хоёрын дараа Монголдоо гуравдугаарт ордог яруу найрагч!” хэмээн гадаадын судлаачуд танилцуулж буй хэн нэгний нэрийг хэлэх нь төвөг үү дээ гэсэн үгс хэлхэн өөрийнхөө харыг нуух гэсэн башир аргаар зайлуулжээ. Энэ нь түүнээс өөр хэн ч үүнийг үл мэдэх учир түүний зохиосон “гүтгэлэг” гэж ойлгож бас болохоор. Мөн “Бид уран зохиол огт хэрэггүй зүйл гэх маягийн юм номлож мэдэмхийрцгээсээр байгаад сүүлдээ ямар нэгэн сайн дурын шүлэгчид өөрийгөө ингэж цоллож болдог хэмжээнд хүртлээ манай утга зохиол дампуурчээ” гэсэн “том дүгнэлт” нь өөрт нь хамаатай “цаг үе”-ийг сануулнам бус уу? Энд бид түүнийг шүүмжлэн баалахаасаа илүүтэй “төрөл арилжсан” шинж байдлыг сүүлд хэвлүүлсэн нийтлэлээс нь л тодорхой олж харж байна. Яруу найрагт мэдрэмжтэй хандах нь хамгийн чухал бөгөөд эс чадвал зохиогчоос зөвшөөрөл авч байж “бүтээлд” нь халдах хэрэгтэй болов уу гэж санадаг. Хүний юманд зөвшөөрөлгүй хүрч болохгүйг мэдмээрсэн. Харин Г.Аюурзана мэтийн хэт мэдэмхийрсэн чалчаа хөвгүүд бол дураараа аашилж хүний нэг насны уран бүтээлийг уландаа дэвсч карьераа эхэлснийг түүх мартах ёсгүй. Тэгснээ ичихгүй “Монголын сонгомол яруу найраг”, “Монголын сонгомол өгүүллэг” гэсэн сүржин нэртэй ч даржин сонголттой ном үйлдвэрлэн (ямар шалгуураар сонголт хийсэн нь тодорхойгүй) бизнес хийж олны хэл амны бай болж байсан тэр хүн бол баахан хөдөлмөрч хүү юм гэдэг нь л бидэнд харагдсан. Өөр юу ч байхгүй л байна. Авьяасгүй хүн л бусдын бүтээлийг илт үгүйсгэж нүдээ хорсгон байдаг агаад гэнэт эргүү нь арилсан төлөг шиг “шилдэг” гэж эмхтгэн олон зууны уламжлалтай монгол яруу найргийг жишээ татаж ирээд л гэнэт хуурай магтсан хоосон үгээр судалгааны гэхэд судалгааны бус, шүүмжлэлт гэхэд мөн тийм бус нийтлэлийн шинжтэй сүржин өгүүлэл гээчээ өөрийн томоос том зургийн хамт төвийн сонинд хэвлүүлэн “уг язгуураа гээх” болсоор багагүй хугацааг үдлээ. Энэ нь “сонгомол” гэх эмхтгэлээ сурталчилсан болох нь нийтлэл бүрийн ард тодотгосон өгүүлбэрээс тодорхой харагддаг. Ингээд бодоход энэ хүү чинь хаанаас гэнэтхэн гараад ирэв ээ? Юу уншсан болоод, юу мэддэг болоод “Ирээдүйн утга зохиолын өвөг дээдэс нь бид юм шүү. Өнгөрсөн цагт Монголын утга зохиол гэж байгаагүй” хэмээн “цээжээ дэлдэн бархирч” байж вэ? гэж эрхгүй гайхахад хүргэдэг юм. Ийм хандлага өмнө нь ч бас байсан. Монгол судлал дэлхий нийтээр үүсэн төлөвшөөгүй байхад өрнөдийн ийм “хэтэрхий мэргэн жараахай”-нууд Монголд үндэсний утга зохиол гэж байгаагүй, Энэтхэг, Төвд, Хятадын уран зохиолын орчуулга, зээлдмэл шинжтэй байсан” хэмээн өнгөц дүгнэж байгаад “Монголын нууц товчоон”, бусад сурвалж бичиг олдсоны хойно эрх биш дуугаа хураасан юм. Бид ингэж л дэлхийд өөрсдийгөө таниулж ирсэн. Энэ нь эрх чөлөөт нийгэмд орлоо хэмээн хэн дуртай нь амныхаа зоргоор бурж, бие биеэ, өвег дээдсээ, өнгөрсөн түүхийг илт үгүйсгэн гутааж дэлхийд сурталчлах болсноос тодорхой болно. Бүр Чингис хаанаа хүртэл завхай зайдан, балмад бүдүүлэг хэмээн бичихэд хүргээд (Чингис хааны нууц түүх” роман гэх мэт) байна. Харин Г.Аюурзаны “сонгомол” гэх гурван дэвтэрт яримаар, шүүмжлэлттэй хандмаар зүйлс бас цөөнгүй юм аа. Яруу найраг, туужийн төрөл зүйлийг эрт үеэс түүхчлэн авч үзсэн атлаа өгүүллэгийн зохиолуудад 1920-иод оноос нааш “сонголт хийсэн” нь Г.Аюурзана, Л.Өлзийтөгс хэмээх энэ хоёр “гэр бүлийн сэхээтнүүд”-ийн мэдлэг боловсрол, уншсан савны түвшин, сонголт гээчийг тодорхой харуулнам бус уу? МНТ л гэхэд гуч гаруй бичил өгүүллэгээс бүрэлдэн тогтсон болохыг эрдэмтэн зохиолч Ш.Гаадамба баталж “МНТ Монголын уран зохиолын дурсгалт бичиг болох нь” сэдвээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан байдаг тул яруу найргийн сонгомолдоо МНТ-ны 20 орчим шүлгээс “сонголт” хийсний адип түүхчлэн оруулж болмоор мэт. Дунд үед л гэхэд “үг” хэлбэрийн зохиол, В.Инжиннашийн гүн ухааны сэтгэлгээ, нийгэм ахуйн шүүмжлэлт аяс бүхий өгүүллэгүүд гээд өгүүллэгийн зохиолын түүхэн хөгжлийг тусган авч үзэх боломжтой билээ л. Тиймээс эл “антологи” гэгчид бүтээлээ оруулахыг зөвшөөрөөгүй, татгалзсан нэр бүхий зохиолчид ч бий юм. (Д.Батбаяр “Цахилж яваа гөрөөс” тууж гэх мэт) өөр нэг ажиглалт бол Г.Аюурзана 247 дахь хуудсанд өөрийн зохиолоо эхлүүлж тааруулдаг нь тохиолдол бус бөгөөд эхнэртээ, эсхүл хэн нэгэнд зориулах гэж хуудсанд (үнэндээ Монголын уран зохиолд гэж хэлж болно) сонголт хийсэн нь тодорхой харагддаг тул энэ бол хайр сэтгэлийн илэрхийлэл болсон “бүтээл юм” гэж үзэхэд хүргэдэг. Үнэндээ түүнд өгүүллэг гэж байдаггүй бөгөөд романаас хэсэгчилж авсан, үйл явдал голлосон сонин хээнцэр зохиомжийг чухалчилсан шинжтэй нь ажиглагддаг. Яруу найргийн зохиолоосоо арай дөмөг хэдий ч цэцэрхсэн, үгээр тоглохыг хичээсэн ерөнхий санаа, хүн төрөлхтөн, байгалийн зүй тогтлын тухай домгийн өгүүлэмжээс чимээ авч хээнцэрлэдэг онцлог түүний үргэлжилсэн үгийн зохиолд бий. Гэтэл энэ эвлүүлгүүд нь Ардын уран зохиолч нэгний бүтээлээс ч илүү “сонгогдож” тус антологиуд нь “утга зохиолыг нийтийн хэрэглээнээс дээгүүр төвшинд мэдэрч ойлгохыг хүсэгчдэд зориулагдсан” болохоо тунхагласан нь тэдний хувьд “төрөл арилжилт”-ын эхний шат хэмээн “алга ташиж” болно. Тэгээд “Эцэст дурьдахад мөнхүү номыг бэлтгэх явцад залгамж залуу үеийн уран бүтээлчдийн хувьд үндэснийхээ яруу найргийн тухай урьдынхаас илүү өөдрөг, илүү өргөн сэтгэгдэлтэй үлдсэнээ олзуурхан тэмдэглэж байна” хэмээн онцолсон нь “овоо доо” гэхээс өөр санаа төрүүлдэггүй. Учир нь Ардын уран зохиолч Ц.Дамдинсүрэнгийн “Чемодантай юм”, “Чөтгөр”, “Бух Гомбо”, “Солийг сольсон нь” гэх зэргийн уянгын өгүүллэгүүдийг бүрэн эхээр нь биш юм аа гэхэд нэр дурьдахгүйгээр монгол өгүүллэгийн зохиолын хөгжлийг тоймлоно гэдэг мөн бөх зүрхтэй хэрэг шүү. Нэг бол Ц.Дамдинсүрэн өвгөний гурван ч шүлгийг “Яруу найргийн сонгомол”-доо оруулсан юм чинь гээд хасч орхисон бололтой. Тэгсэн атлаа төрөл зүйл бүрт өөрийнхөө бүтээлийг тооцоод, бүрэн эхээр нь хоёр ч өгүүллэг, таван ч шүлгээ оруулсан нь Г.Аюурзаны “цуврал” бол уншигчдын сэтгэхүйгээр тоглож Монголын уран зохиолын “шилдэг”-т өөрийгөө багтаах гэсэн эрмэлзлэл болох цаад санааг нь тодотгож өгөх биз. Үүнийгээ нуух гэж үеийн хэдэн залуусынхаа бүтээлийг хавсарган далдалж, бас болоогүй ээ өөрийгөө дунд үеийг залгуулан тэднийхээ дээгүүр гарч харайсан байгаа юм. “Хуйвалдаан, эрх ашгийн төлөөх тэмцэл, үзэл бодлын баримтлал гэдэг өнөө цагт зөвхөн өөрт ашигтай нөхцөлд хувьсч байдаг” гэсэн зарчимд тулгуурлан эх орны язгуур эрх, намын бүлэглэл гээч огт хамаагүй болсон гэж ярих болсонтой утга зохиолын хөгжил, түүний үнэлэмж хамааралтай болсны тод жишээ энэ болж байна. Агуу их Ц.Дамдинсүрэнгийн дээрх өгүүллэгүүдийг хэдэн үеэрээ гололгүй уншиж хүмүүжээд ирсэн бөгөөд ард түмэнд нэгэнт үнэлэгдсэн, хүлээн зөвшөөрөгдсөн бүтээлүүд болохоос эрхэм таны өгүүллэг гэгч “Цаг хугацааны тэмдэг нэр”, “Мууран хүмүүсийн сүүдэр” зэргийн гадны нөлөөнд автсан үлбэгэр эвлүүлгийг ард олноор хэрхэн ойлгох, хэрхэн хүлээж авах нь тодорхойгүй бөгөөд ерөөс мэдэх ч үгүй, мэдэхийг ч хүсэхгүй байж болно. Учир нь хуучин нийгэм цаг үеийг буруутган шүүмжилж түүний нөлөөнд арга барил нь нарийсч дотоод хөгжлөөрөө дэвшиж ирсэн утга зохиолын сэтгэл зүйн орчинг үл ойшоож судлаачийн байр сууринааас “том дүгнэлт” хийхийг зорьсон тайлбарлал бүхий өмнөтгөл тань уншигчдыг төөрөгдүүлэх “гай” тарьжээ. Үнэндээ Болд хэмээх малчин, Болор хэмээх оёдолчинд энэ Аюурзана гэдэг нь л хамгийн мундаг зохиолч нь юм байна. Өнөө Дамдинсүрэн гэдэг чинь дориун гэхээр нэг ч өгүүллэг бичээгүй л юм байна гэж ойлгож суугаа. Учир иймд мэргэжлийн хүний дуу хоолой оройтсон уу гэхээс эртдээгүй, бас илүүдэхгүй байх аа гэж бодож явдгаа өчье. Энд бид нэгэнт л тэдний сонголт гэж тооцож элдэв зохиолчдын нэр, бүтээл нэхэхийг урьтал болгосонгүй бөгөөд харин өмнөх үеэ заримдаа мартчихсан, зориуд мартах гээд байгаа энэ үед мэндэлсний нь 100 жилийн ойгоор нэгэн зохиолчийн нэрийг л энд дурьдлаа. Г.Аюурзана та “XXI зууны яруу найргийг бий болгоно” гэж олон нийтийн хэрэгслээр ихэд сүржин зарлан тунхаглаж байснаа бодвол “даруухан” болжээ. Аргагүй юм болов уу даа. Өөрөө бүтээж чадахгүр болоод бусдын бүтээлээр “юм болгож” яваа болоод тэр биз. Хүн өөрөөсөө ичиж сурах хэрэгтэй. Хүнийг хайрладаггүй, бусдыг хүндэлдэггүй хүнд уран сайхан ертөнцөд толгой хоргодох зай байхгүй ээ.



0 сэтгэгдэл: