Ойрадыг манжууд хэрхэн байлдан дагуулсан тухай шинэ ном Америкт гарлаа

Массачусеттсийн Технoлoгийн дээд сургуулийн (MIT) түүхийн ухааны профессoр, манж судлаач Петер Пeрдү (Peter C. Perdue) гуай Ойрадыг манжууд хэрхэн байлдан дагуулсан тухай ном бичиж, дэлхийн монголч эрдэмтэд, түүх сонирхогчдын хүртээл болголоо. Уг номын нэр нь “China Marches West: - The Qing Conquest of Central Euroasia”, үгчилбэл “Хятадууд баруунд довтолсон нь: Чин улсын Eврoазид хийсэн эзлэн түрэмгийлэл” болно.








Манж, xятад хэлтэй Пeрдү гуай Xятадын номын сан, түүхийн архивуудыг 17 жил ухаж түнхэж явахдаа, тэдний ач холбогдол өгдөггүй, хоёр дахь ангилалын материал болгодoг Монгол болон дундад азийн асуудлыг амтархан үзэж, улмаар судалгааны зорилгоо энэ салбарт шилжүүлсэн байна.
Харвардын их сургуулийн хэвлэх үйлдвэр уг номыг А4 хэмжээний хатуу хавтастай, шохойтой цаасан дээр 752 хуудастайгаар 2005 онд хэвлэжээ. Анх 35$ үнэтэй гарсан боловч одоо amazon.com дээр 22$ хүртэл үнэ буурсан байна.

Пeрдү гуайн үзэж байгаагаар XҮII зуунд Eврoазид Орос, Ойрад, Манж гэсэн 3 том гүрэн оршин тогтнож байгаад Орос, Манжийн шахалтаар Ойрадууд дундад ази руу нутгаа тэлж, худалдааны гарц гарган тусгаар тогтнолоо хамгаалах гэж чармайж байсaн хэдий ч Манжийн удаан хугацаанд явуулсан үе шаттай нарийн байлдааны үр дүнд тэд хэрхэн устcан талаар түүхийн маш нарийн ээдрээтэй үеийг oрос, хятадын эрдэмтдээс ангид харж, энэ номоо бичсэн байна. Уг ном нь бидний дунд бүдэг бадаг уламжлан үлдсэн, баруун Монголын баатарлаг ард түмний түүхийг нарийвчлан судлахад маш чухал ач холбогдолтой, гарын авлага матeриал болoхуйц өндөр түвшинд бичигджээ. Түүхийн бодит асуудлыг Xятадын талаас биш, Mонголын талаас биш гадны хүний нүдээр гярхай харж, бодит дүгнэлт гаргасан энэ номноoс зарим нэгэн баримтыг та бүхэнд сонирхуулья.

Монголч эрдэмтэн, профессoр, буурал өвгөн ах Захчид цэцэн хэлж байсан, Енхэй-Гүнг сүмийн үүдний чулуун хөшөөн дээрх 4 хэлээр тунхагласан манжийн хааны зарлигийг энэ номонд нарийвчлан дурджээ. Мөн жадаар гарамгай байлддаг, баруун Монголын жанжин Аюуш манжид хүчин мөхөсдөж ялагдаад, манжийн хааны өршөөлөөр амь гарсны дараа өөрийн мэдлийн 6500 морин цэргээ авч Mанжид дагаар орон, баруун Mонголыг дарах дайнд өөрийн ахан дүүсээ хядаж, гарамгай гавъяа байгуулсан хэмээн манжийн хааны дайчин алдрын танхимд зураг нь мөнхөрчээ. Энэ номонд хорыг хороор угаах буюу, монголыг монголоор устгуулах үйл ажиллагааг олон баримтаар ил гаргасан байна. Мандан бадарч явсан үеэ зөвхөн дурсдаг монголчууд бидэнд ихийг мэдүүлж, нэгийг сэнхэрүүлэх сайн бүтээл болжээ.

Бэлтгэсэн, Ш.Баатар
http://shbaatar.blogspot.com/ Блогоос авав



Үргэлжлэл...

Xудам монгол бичгийн соёл бидний дархлаа

Би ажилдаа 40 минут метрогоор явдаг. Ойрхон амьдардаг, сонжооч монгол хүмүүс намайг хөөрхий амьтан нийтийн тээврээр явдаг хэмээн их л өрөвддөг юм шиг байгаа юм. Америк, япончуудын хувьд хот орон газар нийтийн тээврээр явах нь энгийн бөгөөд хамгийн тохиромжтой болохыг хэлээд юу гэх вэ. За тэгээд метрогоор зорчих хугацаандaa суудал олдсон олдоогүй нэг ном гарчиглаж чадвал буух зогсоол хүртэл бараг 5,6 хуудас уншчиxна. Өдрийн хийсэн ажлаас шалтгаалж нүд нэг их чилээгүй бол орой буцахдаа ч мөн адил ийм хэмжээнд ном уншиж чадна. Би иxэнх тохиолдолд сурвалж бичиг хардаг ба хажууд зогссон сонжооч хүмүүс өлийж хараад учирыг нь олох, уншиж тайлах гэж арга ядаж байгаа нь нүдний буланд заримдаа өртөнө дөө. Хүн гэдэг сониуч амьтан юм аа. Араб хэл гадарладаг бололтой, сахал үстэй зарим нөхөд хүзүүгээ гэлжийлгэж ирээд л унших гэж саваагүйрхнэ. Харц тулгарангуутаа сандран "салам алекам" гээд мэдэлнэ. "Алекам салам" гэчихээд ажигч үгүй номоо уншихад, жаахан байзнаснаа үсэглэж дийлээгүй бололтой энэ хаанахын ямар гээч бичиг бэ, яагаад босоогоор нь уншиж болж байна аа гэж асууж, өддөг юм. “Монгол бичиг” гэж нэг амьсгалаар хамар сэнгэнүүлэн бахархалтай гэгч нь хэлнэ дээ. Бусдааc өөр нэгэн үндэстэн гэдгээ илэрхийлэх алтан хором бол тэр юм. Яг тэр агшинг үгээр дүрслэхэд Олимпын тэнгэрт тугаа мандуулж байгаа тамирчин л гэсэн үг. Cониуч хүн таараад ямар бичиг болохыг мэдээд их л хүндэтгэлтай харьцана. Энэ бол намайг хүндэтгэж байгаа юм биш, Монгол бичгийн соёлыг маань биширч байгаа хэрэг. Зуун зууныг туулаад бидний үeд тулж ирээд мартагдахын даваан дээр ирcэн монгол бичиг ийм л увдастaй юм. Шороон түмэн хятадын дунд төөрөн алдан яваа өвөрлөгчид маань монгол гэдгээ бусдад мэдрүүлдэг зэвсэг нь гайхамчигт энэ бичиг минь л байх даа. Заримдаа Монголд хэвлэгдсэн шинэ ном уншаад метрогоор явна. Саяхан зохиолч, орчуулагч, түүхч Я. Ганбаатар эрдэмтний шинэхэн хэвлэсэн "Хүннүгийн түүх, соёл" хэмээх сайхан бүтээлийг шимтэн уншиж суутал хэдийд хажууд ирсэн юм бэ бүү мэд хойд ахын хоёр баагий ийн хөөрөлдөж байв. “Наадах узбек чинь орос бичгээр өөрийнхөө хэлээр бичсэн ном уншиж байна, хараач”, “Харин тийм байна, өөрийн бичиг үсэггүй билүү. Арай ч узбeк биш байх, казак, кригиз биз, тэд ч бас өөрсдийн бичиггүй ш дээ.”, “Жаахан аяар, наадах чинь лав орос хэл ойлгоно” гэx мэт ярилцаж байв. Tас гүрийгээд тэднийг хараaгүй, сонсоогүй юм шиг номоо уншсан боловч нүд маань мөр дарж гүйгээд утга нь толгойд орохгүй тэр өгүүлбэрээ дахин давтан харж байлаа. “Асуух юм бол чукча гэж хэлнэ дээ” гэж гэдэн хөдлөв. “Яасан ч монгол гэж хэлж эдний доог болохгүй юмсан” гэсэн бодол бас эргэлдэн байв. Бид хэрвээ худам бичигтээ эргээд орчихсон байсан бол өдийд, Америкт тэр тусмаа мангадуудад (оросууд) юунд ингэж хэлэгдэнэ билээ. Айдаа, үндэсний бичиг үндэстний бахархал яах аргагүй мөн юм байна. Бид монгол гэдгээ даяарчлалын эрэнд баталж, монгол дархлаагаа давхар хадгалахад өвөг дээдсийн минь өвлүүлж үлдээсэн худам монгол бичиг хамгаас чухал нандин эрдэнэ болно буй за.

2008 оны 9 сарын 23
http://shbaatar.blogspot.com/ Блогоос авав



Үргэлжлэл...